Kişilerin günlük hayatta karşılaştığı sağlık problemlerinin giderilebilmesi için uygun tedavinin planlanması için sağlık profesyonelleri tarafından, hastalığın semptom ve bulgularının tespit edilerek değerlendirilmesi ve uygun teşhisin konulması elzemdir. Ancak klinik değerlendirme sonrası tüm sağlık problemleri için doğru tanının belirlenmesi mümkün olmayabilir. Bu nedenle klinisyenlere teşhis ve tedavi sonrası takip sürecinde destek olmak için klinik laboratuvar ve görüntüleme hizmetleri klinik sürecin önemli bir parçası haline gelmiştir.

Klinik Laboratuvar Nedir?

Klinik laboratuvar hizmetleri, hastaların sağlık sorunlarına yönelik kesin tanının konulması, hastalığa yönelik tedavinin belirlenmesinde önemli parametrelerin ölçülmesi veya tedavi sonrası tedavi yanıtının değerlendirilmesine yönelik takip açısından anlamlı belirteçlerin ölçülmesi için değerli veriler sunabilen sağlık hizmetlerini ifade eder. Klinik veya tıbbi laboratuvar hizmetleri tıbbin hemen her disiplinine yönelik laboratuvar ölçüm hizmetlerinde bulunabilir.
Günümüzde tıp alanındaki ilerlemeler; hastalıkların daha iyi anlaşılması, yeni hastalıkların tanımlanması ve teknolojinin gelişmesi sonucunda teşhis ve tedavi sonrası takip sürecinde klinik değerlendirmenin yanında laboratuvar ve radyolojik tetkiklerden yararlanma bir ihtiyaca dönüşmüştür. Bugün klinik laboratuvarlar aile sağlık merkezleri, toplum sağlık merkezleri ve hastaneler gibi sağlık hizmet sunucularının önemli bir parçası haline gelmiştir.

Klinik Laboratuvarın Görevleri Nelerdir?

Tıbbi laboratuvarlar klinisyenlerin hastaların klinik durumlarına göre ayırıcı tanı yapmak, kesin teşhisi koymak veya tedavi planlanması için yapılması gereken değerlendirmeleri yapabilmek için gereken tetkiklerin yürütülmesinden sorumludur. Bu tetkikler çoğunlukla kan, idrar, beyin-omurilik sıvısı, doku sıvısı gibi vücut sıvılarından çalışılmakla birlikte doku örneklerinden de çalışılabilir. Klinik laboratuvarların en sık yürüttüğü çalışmalar aşağıdaki gibi özetlenebilir:

• Tam kan sayımı: Kan dokusunda yer alan hücresel elemanların sayısı ve bazı özelliklerine işaret eden parametrelerinin ölçüldüğü tam kan sayımı veya hemogram tetkiki en sık çalışılan laboratuvar tetkiklerinin başında gelir.
• Kan biyokimyası: Kanın sıvı kısmında bulunan sodyum, potasyum, klor gibi elektrolitler; ALT, AST gibi karaciğer kaynaklı enzimler; kreatinin, üre gibi böbrek fonksiyonlarına işaret eden maddeler; kan şekeri, kan yağları ve daha birçok parametre biyokimya kapsamında klinik laboratuvarlar tarafından çalışılabilir. Yine kandan çalışılabilen tüm bu parametreler idrar, beyin-omurilik sıvısı, eklem sıvısı gibi diğer vücut sıvılarında da incelenebilir. Karaciğer tarafından üretilen veya karaciğer dokularına ait ürünlerine odaklanan incelemeler karaciğer fonksiyon testleri (KCFT) olarak adlandırılırken böbrekler tarafından vücuttan uzaklaştırılan veya böbrek dokuları tarafından üretilen maddelerin incelendiği tahliller böbrek fonksiyon testleri (BFT) olarak isimlendirilir.
• Tam idrar tetkiki: İdrar yoğunluğu, idrar pH’ı, idrarda protein, hücre varlığı, biyokimyasal maddelerin varlığının incelenmesi gibi incelemelerin yapıldığı sık uygulanan tetkiklerden biridir.
• Kardiyak enzimler: Özellikle kalp krizi gibi kalp hastalıklarında kan düzeyleri artan myoglobin, kreatin kinaz ve troponin-I maddelerinin incelenmesi yapılabilir.
• Akut faz reaktanları: Vücuttaki iltihabi reaksiyonları veya enfeksiyon durumunun değerlendirilmesinde kan sedimantasyon hızı, C-reaktif protein (CRP) düzeyi veya prokalsitonin hormon düzeyi incelenebilir. İltihap reaksiyonu olduğunda kandaki düzeyleri artan bu parametrelere akut faz reaktanları adı verilir.
• Pıhtılaşma faktörleri: Kanama durumunda kanın pıhtılaşmasını belirleyen faktörlerin düzeylerinin incelenmesi klinik laboratuvar çalışmaları ile yapılır. Bu kapsamda INR ve aPTT değerleri, fibrinojen düzeyi, d-dimer düzeyi gibi parametrelere bakılabilir.
• Hormonlar: Başta endorinolojik hastalıklar olmak üzere, çeşitli sağlık sorunlarının tanı ve takibinde önemi olan çeşitli hormonların kan düzeyleri incelenebilir. Bu kapsamda büyüme hormonu, insülin, kortizol, ACTH, testosteron, beta-hCG gibi hormonlar değerlendirilebilir. Yine hormon tetkikleri kapsamında tiroit fonksiyon testleri (TFT) olarak da bilinen TSH, T3 ve T4 hormon düzeylerine bakılabilir.
• Seroloji: Çeşitli mikrobiyolojik etkenler, kanser hücreleri veya otoimmün hastalıkların seyrinde meydana gelen antikorların varlığı ve düzeylerinin incelenmesine serolojik tetkikleri adı verilir. Bu kapsamda romatoid faktör (RF), anti-ds DNA, anti-HBs, anti-endomisyum gibi antikorlar klinik laboratuvarlar tarafından araştırılabilir.
• Mikrobiyolojik çalışmalar: Enfeksiyon hastalıkları açısından değerlendirilen hastalarda klinik mikrobiyoloji laboratuvarları tarafından kan ve vücut sıvılarında kültür çalışmaları yapılabilir, belirli mikrobiyolojik etkenlerin antijen veya DNA düzeyleri çalışılabilir.
• Genetik çalışmalar: Genetik temelli hastalıkların teşhisi veya tedavi planlanması açısından doku veya vücut sıvılarından alınan numunelerde kromozom analizleri, DNA veya gen analizleri yapılabilir.
  Klinik laboratuvarlar serbest şekilde birden fazla sağlık hizmet sunucusuna hizmet verebilen bağımsız laboratuvarlar olarak çalışabildiği gibi aynı sağlık hizmet sunucusu içinde birden fazla branş için özelleşmiş halde yer alabilir. Özellikle büyük hastanelerde hematoloji, endokrinoloji, biyokimya, genetik, mikrobiyoloji, moleküler biyoloji, onkoloji gibi farklı alanlar için özelleşmiş laboratuvarlar klinik laboratuvar hizmeti verebilmektedir.

Klinik Laboratuvarın Önemi Nedir?

Klinik laboratuvarlar sağlık hizmet sunucularında yürütülen tanı, tedavi, takip ve rehabilitasyon hizmetlerinin uygun, eksiksiz ve etkili şekilde yürütülmesi için çalışan pek çok sağlık disiplininden birini oluşturur. Bu doğrultuda klinik laboratuvarlar aşağıdaki kritik görev ve sorumlulukları yerine getirir:

• Klinisyenlerin teşhis ve takip amaçlı çalışılmasını planladıkları tetkiklerin yürütmek,
• Tetkik aşamalarında çalışan cihazların ve kullanılan ekipmanların optimize etmek,
• Tahlillerin uygun şekilde çalışılmasını temin etmek,
• Klinikler tarafından hatalı olarak gönderilen numunelerin ayırt edilmesini sağlamak ve gerekli hallerde klinisyenleri bilgilendirerek numunelerin doğru şekilde temin edilmesini ve laboratuvara yönlendirilmesini sağlamak,
• Normal değer aralığının dışında tespit edilen ve özellikle kritik değer ifade eden düzeylerin belirlenmesi halinde klinisyenlerin erkenden bilgilendirilmesini temin etmek,
• Halihazırda yürütülen laboratuvar tetkiklerinin etkinliği ve sorunların tespitindeki gücünün araştırılarak daha spesifik veya yararlı tahlillerin geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapmak.

Klinik Laboratuvarda Kimler Çalışabilir?

Klinik laboratuvarlarda özelleştikleri ihtisasa uygun olarak belirli uzman hekimlerin yönetimi altında çalışan laboratuvar teknisyenleri, laborantlar ve araştırmacılar çalışabilir. Laboratuvarın ihtisas alanına göre tıbbi biyokimya uzmanları, tıbbi genetik uzmanları, klinik mikrobiyologlar, hematologlar, endokrinologlar, tıbbi onkologlar, moleküle biyologlar ve tıbbi biyologlar klinik laboratuvarlarda çalışabilir.
Bahsedilen tıp disiplinlerinde uzman olabilmek için üniversitelerin 6 yıllık tıp ihtisasının tamamlanması ve tıp diplomasının alınması gereklidir. Sonrasında Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) tarafından yılda 2 kez düzenlenen Tıpta Uzmanlık Sınavı (TUS) çerçevesinde başarılı olan hekimler elde ettikleri puan sıralamasına göre yukarıda özetlenen branşlardan birine yerleşerek ihtisas eğitimi almaya hak kazanabilir. İhtisas süresi disipline bağlı olarak 4 veya 5 yıl sürebilir.
Sonrasında uzmanlık sınavı ve tezinde başarılı olan hekimler uzman hekimlik belgesi alarak ihtisaslarını tamamlar. Ülkemizde uzmanlık belgesini alan hekimlerin kanunlarda belirtilen süre kadar mecburi hizmet çerçevesinde çalışması zorunludur. Mecburi hizmet süresini tamamlayan uzman hekimler sağlık hizmet sunucuları veya özel laboratuvarlarda klinik laboratuvar hizmetlerinin yürütülmesinde çalışabilir.