Dünya genelinde hemen her alanda önemli etkilere yol açan COVID-19 pandemisinin kontrol altına alınmasındaki en önemli tedbirlerin başında aşılama çalışmaları gelir. Günümüzdeki tıbbi teknolojilerin gelişmesi ile birlikte yeni aşı geliştirme yöntemleri tanımlanmış ve farklı özelliklere sahip aşılar ilk kez koronavirüs enfeksiyonuna karşı kullanılmaya başlanmıştır. COVID-19 hastalığına karşı yeni teknolojilerle geliştirilen aşılardan biri ise mRNA aşısııdr.
mRNA Aşısı Nedir?
Vücudumuzu oluşturan her bir organ ve doku; hücre adı verilen, moleküler düzeyde sayısız fizyolojik olayın gerçekleştiği, dinamik ve canlı yapıya sahip mikroskobik yapılardan meydana gelmiştir. Hücrelerimiz etkinlik gösterirken DNA adı verilen genetik dizileri kullanır ve DNA’larda kodlanmış protein yapıları üzerinden tüm biyolojik olayları belirli bir düzen ve kontrol içerisinde yürütür. DNA’da gerçekleşen protein üretimi sırasında proteinlerin kendine özgü yapısının kodu olan, RNA adı verilen molekülleri kullanılır.
İnsan vücudunda etkinlik gösterdiği çalışmalarla kanıtlanmış farklı RNA türleri bulunur. Bu türlerden biri haberci (messenger) RNA veya mRNA olarak bilinen, proteinlerin kendilerine has dizilimlerinin kodlandığı ve proteinlerin sentezlenmesini sağlayan RNA molekülleridir.
Herhangi bir hastalık etkenine karşı aşı geliştirilmesi esnasında araştırmacılar, hastalık etkenine ait moleküler yapıları ayrıştırarak vücudun bağışıklık sistemi tarafından tanınacak ve bağışıklık yanıtını uyaracak düzenlemelerde bulunur. Bunun sonucunda ölü veya zayıflatılmış, hastalık yapma özelliği en düşük dereceye indirilmiş hastalık etkenleri kişilerin vücuduna verilerek, hastalığın kendisi gelişmeden bağışıklık sisteminin etkeni tanıması ve antikor veya hücre üretiminin tetiklenmesi sağlanır.
Bilimsel araştırmalar sayesinde, vücutta işleyen bu karmaşık biyolojik olaylar aşı teknolojisi üretimine ilham olmuştur. Buna göre, hastalık etkenine ait belirli moleküllerin protein yapılarına ait kodlar, yani mRNA bilgileri, aşılar aracılığıyla vücuda verilir. Hastalığa sebep olan virüs veya bakterinin hücresel proteinlerinin yapı kodlarını taşıyan mRNA’lar aşı olarak vücuda verildiğinde, vücut hücrelerinde belirlenmiş süre boyunca hastalık etkenine ait moleküllerin üretilmesini sağlar. Üretilen protein molekülleri, bağışıklık sistemi tarafından tanınarak antikor veya bağışıklık hücrelerinin gelişmesine neden olur. mRNA sınırlı bir süre boyunca vücutta kaldığından, kaldığı süre boyunca bağışıklık sistemini güçlü bir şekilde uyarır.
mRNA Aşılarının Avantajları Nelerdir?
Geleneksel aşı üretim yöntemleri çeşitlidir. Etken tamamen öldürülerek parçalara ayrılır ve etkenin moleküler yapılarından uygun olanları aşı içeriğine dahil edilerek bağışıklık sistemine sunulduğu yöntem mevcutur. Aynı şekilde tanımlanan bu moleküler yapılar, genetik mühendisliği yöntemleri kullanılarak laboratuvar ortamında sıfırdan üretilebilir ve aşı içeriğine dahil edilebilir. Bu aşılar belirli düzey ve süre boyunca bağışıklık sağlamakla birlikte, sürekli bir uyarı yapamadığından geliştirdiği bağışıklığın ömrü kısadır ve düzenli hatırlatıcı (rapel) dozların yapılmasını gerektirir.
İkinci yöntemde ise etkenin hastalık yapma özelliği ortadan kaldırılır veya oldukça zayıflatılır. Böylece, etkenin daha uzun süre boyunca vücutta kalması ve bağışıklık sistemini belirli bir süre boyunca yeterli düzeyde uyarması hedeflenir. Zayıflatılmış canlı aşı olarak da bilinen bu yöntemle daha uzun süreli, kalıcı ve etkin bir bağışıklık elde edilebilir. Bununla birlikte, canlı aşıların bağışıklık sisteminin baskılandığı belirli hastalıklara sahip kişilere uygulanması sakıncalıdır.
mRNA aşılarında ise bağışıklık sisteminin belirli süre boyunca etkin şekilde uyarılması, laboratuvar ortamında özel üretilen mRNA molekülleri kullanılarak temin edilir. Bu sayede canlı virüs ve bakteri aşılarında elde edilen uzun süreli veya kalıcı bağışıklık, hastalık gelişme riski olmadan elde edilebilir.
COVID-19’a Yönelik mRNA Aşıları Hangileridir?
Aşı çalışmalarına dahil olan çeşitli firmalar, farklı aşı üretim tekniklerinden yararlanarak COVID-19 aşıları geliştirmiş ve faz çalışmalarını başarıyla tamamlamıştır. Aşı uygulaması sonrası bağışıklık sisteminde elde edilmesi beklenen netice aynı olmakla birlikte, aşıların özellikleri ve geliştirme teknikleri nedeniyle elde edilen bağışıklığın etkenliği ve süresi farklılık gösterir. Bu nedenle, ölü virüs partiküllerinden üretilen aşılarla mRNA aşılarının bağışıklık oluşturma etkinliği ve bağışıklık süresi birbirinden farklıdır.
COVID-19 hastalığının etkenliğini ve bulaşıcılığını azaltmak için Pfizer-BioNTech firmasının aşısı ve Moderna firmasının aşısı mRNA teknolojisi kullanılarak üretilmiş; yapılan çalışmalarda yüzde 90’a varan bağışıklık yanıtının geliştiği tespit edilmiştir. mRNA aşıları 21-28 gün arayla iki doz olarak uygulanmaktadır.
mRNA Aşılarının Yan Etkileri Nelerdir?
Tüm aşılarda olduğu gibi, mRNA aşısı uygulaması sonrası belirli yan etkiler görülebilir. Bu kapsamda, aşağıdaki yan etkiler aşı uygulaması sonrası izlenebilir:
- Aşı bölgesinde ağrılı şişlik veya kızarıklık,
- Ateş,
- Halsizlik,
- Baş ağrısı veya kas ağrıları,
- Soğuk algınlığı benzeri burun tıkanıklığı, burun akıntısı gibi belirtiler.
Aşının içerdiği diğer bileşenlere karşı vücudun alerjik bir yanıt vermesi daha şiddetli belirtiler doğurabilir. Alerjik etkiye bağlı bu belirtiler aşılanmadan yaklaşık 10-30 dakika içerisinde geliştiği için aşı yapıldıktan sonra en az 15 dakika sağlık kuruluşunda beklenmelidir.
Ciddi alerjik reaksiyon haricindeki beklenen belirtiler genellikle kısa süreli ve geçicidir. Sıklıkla birkaç gün içinde kaybolmakla birlikte, daha uzun süre sebat etmesi veya şiddetlenmesi durumunda en yakın sağlık kuruluşuna başvurulması gereklidir.
