Ekran maruziyeti nedir?
“Ekran” sözcüğü ile, televizyon, tablet, bilgisayar, telefon gibi tüm ekranlı cihazları kastediyoruz. “Ekran zamanı” bahsi geçen tüm bu ekranlı cihazlarla bir gün içerisinde geçirilen süreyi ifade eder. Kişinin gelişimsel düzeyine uygunsuz şekilde ve sürede ekran başında kalmasını ise “Ekran maruziyeti” olarak tanımlayabiliriz.
Erken gelişimsel dönemde ekran maruziyetinin sonuçları nelerdir?
Çocuk gelişiminde “kritik dönemler” kavramı kabul gören bir görüştür. Örneğin, ilk 2 yaş temel fizyolojik gelişimin ve bağlanmanın gelişimi için önemlidir. İlk 2 yaşta dil öncüllerinin ve alıcı dilin gelişmesi gerekir. 2-3 yaş arası ifade edici dil gelişimi ve öz bakım becerileri için kritiktir. 3 yaşından sonra topluma adaptasyon, yani “sosyalleşme” başlar. Okul dönemiyle birlikte diğer kazanımlar devam ederken, akademik performans ile ilgili durumlar eklenir. Ergenlikte ise, kimlik ve kişilik oluşum süreçlerinin temelleri atılır ve gelişir. Her gelişimsel dönem diğerinin temelini oluşturur ve kritik dönemlerde bu süreçlerin sağlıklı tamamlanması psikolojik – sosyal – bilişsel gelişim ve dil gelişimi için olmazsa olmazdır. Ekran maruziyetinin olumsuz sonuçları, ekran başında geçirilen süre, anne ve baba ile olan etkileşimin yerini ekranın alması, akademik etkinliklerin yerini ekranın alması ve ekran başında geçirilen sürenin sosyal iletişimin yerini alması ile doğrudan ilişkilidir. İlk 2 yaşta ekran yoğun maruziyeti, sözel ve sözel olmayan iletişimi geri bırakmakta, bilişsel gecikmeye yol açabilmektedir. “Uyaran eksikliği” denilen tablo bir otizm öncülü olmamakla birlikte, otizme benzer bulguların varlığıyla beraber bir bilişsel gecikme tablosudur ve ekran maruziyeti ile ilişkilidir. Ayrıca otizm tanılı bireylerde ekran maruziyeti belirti şiddetini arttırmaktadır. 2 – 3 yaşlar arasındaki ekran maruziyeti, örneğin TV’nin arka planda açık olması bile, ifade edici dilde yaşıtlarına oranla 3 kata kadar gecikmeye yol açabilmektedir.Okul döneminde ekran maruziyeti, dikkat sorunları, akademik başarıda düşme, arkadaş ilişkilerinde kötüleşme gibi olumsuz etkilere sahiptir. Ergenlik döneminde ekran maruziyeti gençleri arkadaş ilişkilerinden soyutlamakta, sosyal fobi, akademik sorunlar, akran zorbalığı, siber zorbalık gibi birçok olumsuz duruma yol açabilmektedir.
“Dijital Çağ” da çocukları ekrandan uzak tutmak mümkün müdür?
Gelişimsel dönemde ekran karşısında vakit geçirme ile ilgili farklı görüşler mevcuttur. 2000’li yıllardan sonra ekran kullanımının hızla artması ile bu konudaki çalışmalar da hız kazanmıştır. Bazı çalışmacılar çocukların erken gelişimsel dönemde ekrana maruz kalmalarına şiddetle karşı çıkarken, ekrandan öğrenmenin önemine vurgu yapan karşıt görüşler de bulunmaktadır. Çocukların erken gelişimsel dönemde ekrana maruz kalmasının sakıncalı olduğunu belirten görüş “kritik dönem” kavramına vurgu yapmakta, bir önceki bölümdeki bahsedilen olumsuz etkileri belirtmektedir. Dijital çağda, ekrandan tam anlamıyla uzak kalmak mümkün olmasa da, yaş ve gelişimsel düzeye göre ekran süresinin düzenlenmesi, anne ve babaların çocuklarına ekran kullanımı konusunda aktif şekilde uygun “rol model” olmaları temel noktalardır. İlk 3 yaşta bebeğin mümkünse hiç ekran başında zaman harcamaması, eğer mümkün değilse “görüntülü konuşma” gibi karşılıklı iletişimin olduğu ve günde 1 saati geçmeyen ekran kullanımı ile sınırlandırılması önerilmektedir. 3 yaştan 6 yaşa kadarki sürede de aynı öneriler geçerli olmakla birlikte, çocuğun ekranı tek başına kullanmaması, yanında mutlaka bir ebeveynin olması ve “duygu paylaşımının” ekran zamanında ihmal edilmemesi önerilmektedir. 6 yaş ile 12 yaş arasında ise ekran zamanının sadece akademik faaliyetler ile sınırlandırılması, en az bir ebeveynin o esnada çocukla aynı odada bulunması önerilir. 13 yaş sosyal medya kullanımı için yasal sınırdır. Bu yaştan önce çocukların sosyal medya hesaplarının olmaması önerilmektedir. 13 yaş sonrasında da genç bireyin benlik haklarına müdahale etmeden, ebeveynlerin bu hesaplardan haberdar olmaları ve çocuklarına dijital medyanın etkin kullanımı konusunda yol gösterir pozisyonda olmaları öneriler arasındadır. Bu noktada önemli olan konulardan bir tanesi de “siber zorbalık” ve “dijital medya okuryazarlığı” kavramlarıdır. Ergenlik döneminde dijital medya kullanımının sıklaşması ile birlikte siber zorbalık/mağdurluk durumları sık görülmektedir. Gençleri siber zorbalıktan korumanın en etkin yolu ise ebeveynlerin dijital medya okuryazarı olmalarından geçer.
Ekrandan öğrenmenin önemine vurgu yapan ve ekran zamanı ile ilgili düzenlemelerin yanlış olduğuna dair görüşler 2000’li yılların başlarında ortaya çıkmış, kısa zamanda popülaritesini yitirmeye başlamıştır. Ekrandan yani “2 boyutlu” öğrenmenin mümkün olabileceği ancak ekrandan öğrenilen bilginin gerçek hayata aktarımının çok zor olduğu artık bilinen bir gerçektir. “2 boyutlu” öğrenmeyi “3 boyutlu öğrenme” ye çevirmek için çok fazla tekrar yapılması gerektiği bildirilmiştir.
Ekran maruziyetini önleme konusunda ailelere yapılabilecek öneriler nelerdir?
Bu yazıda bebek, çocuk ve genç yaş gruplarındaki farklı gelişimsel dönemlerde ekran kullanımının gelişimsel etkilerinden bahsedilmiştir. Ekran kullanımının olası olumsuz etkilerini göz önüne aldığımızda bu konuda alınması gereken önlemler ve ailelere önerilerimiz de ortaya çıkmış oluyor;
Ekran kullanımının yeri, zamanı, içeriği, niteliği ve süresi belli kurallara bağlanmalı
Çocuğun izlediği/oynadığı medya denetlenmeli, ekranın çocuğun odası yerine ortak kullanım alanlarında bulunması teşvik edilmeli
Özellikle ergenlik öncesinde ekran karşısında ebeveynin çocukla birlikte vakit geçirmesi
Uygunsuz içeriklerin engellenmesi amacıyla internet filtrelerinin kullanılması
Tüm bu önlemler alınırken çocukla işbirliği içinde olunması ve çocuğa açıklanması
Ekran kullanımı, çocuğun gelişimi için gerekli uyaranların yerine geçmemeli
Ekran zamanı, sağlıklı gelişim için gerekli fiziksel aktivite ve uykunun yerini almamalı
Yemek sırasında ve uykudan önceki 1 saatte ekran kullanımına izin verilmemeli
Çocuk ilgilenmese bile arka planda TV’nin açık olmamasına ve telefonun uzakta bırakılmasına dikkat edilmeli
Belki de en önemlisi, ebeveynler ekran kullanımı konusunda çocuklarına iyi birer örnek olmalıdırlar.
