Açılımı “Spinal Müsküler Atrofi” olan SMA; merkezi sinir sistemini, iskelet ve kas sistemini etkileyen, motor nöronları yok eden genetik bir hastalıktır. Beyin sapı ve omurilikteki sinir hücrelerinde meydana gelen hasar, kas güçsüzlüklerine neden olur. Hastalarda yürüme, konuşma, nefes alma ve yutma gibi kas aktivitelerinde sorunlar görülür. Vücuttaki motor nöronlar; kollar, bacaklar, boğaz, yüz, göğüs ve dil gibi bölgelerin hareketini kontrol eder. Bu nöronlarla kaslar arasındaki iletişim bozulduğunda, temel hareketlerde yavaşlama ve azalma görülür. Kaslar zamanla zayıflar ve gücünü kaybeder. Bu durumda, fasikülasyon olarak bilinen kas seğirmesi gibi semptomlar da ortaya çıkabilir.
SMA ne demek?
Spinal Müsküler Atrofi (SMA), motor nöronları etkileyen kalıtsal bir hastalıktır. Motor nöronlar, vücuttaki kasları kontrol eden sinir hücreleridir ve omurilikte bulunurlar. Kaslar, bu sinirlerden gelen sinyallere yanıt veremez hâle geldiğinde hareketsizlik sonucu zayıflar, küçülür ve atrofiye uğrar. SMA, doğuştan gelen bir genetik mutasyonun sonucudur. Her yaştan çocuğu etkileyebilir; ancak genellikle bebeklik ya da erken çocukluk döneminde belirti verir.
Motor nöron hastalığı olarak sınıflandırılan SMA, toplumda oldukça nadir görülen bir hastalıktır. Genellikle sinir sistemi ve iskelet sistemi üzerinde etkilidir. Kasları zayıflatması sebebiyle hastalar, desteksiz yürümekte, oturmakta ve ayakta durmakta güçlük çekebilir. SMA’nın tipine bağlı olarak ilk belirtiler gebelikte ortaya çıkabileceği gibi, yetişkinlik döneminde de görülebilir. Tedavi edilmediği takdirde zamanla ilerler ve ölümcül olabilir.
SMA hastalığının belirtileri neler?
SMA, omurilikte yer alan alt motor nöronların veya “ön boynuz hücreleri” olarak adlandırılan sinir hücrelerinin kaybı ile karakterizedir. Bu hücreler, kas hareketlerinin kontrolünü sağlar. Motor nöronlar çalışmadığında kaslar, gerekli sinir sinyallerini alamaz. Bu durum, kas zayıflığına yol açar. Zayıflık genellikle vücudun merkezine yakın olan proksimal kaslarda daha belirgindir ve zamanla ilerleme eğilimindedir. SMA hastalığının belirtileri kişiden kişiye değişiklik gösterir. Hastalık kalp, sindirim sistemi ya da damar sistemi gibi istemsiz kasları etkilemez. En yaygın belirtiler şunlardır:
- Kas güçsüzlüğü
- Gevşek ya da zayıf kollar ve bacaklar
- Oturma, emekleme, yürüme gibi hareketlerde zorluk
- Nefes alma güçlüğü
- Kaslarda seğirme veya titreme
- Kemik ve eklem sorunları (örneğin skolyoz – omurga eğriliği)
- Reflekslerde azalma
- Baş kontrolünde zorlanma
- Yutma ve beslenme güçlüğü
- Ellerin titremesi
- Kas seğirmesi (fasikülasyon)
- Denge problemleri nedeniyle düşmeler.
Bu belirtiler genellikle bebeklik veya erken çocukluk döneminde ortaya çıksa da, ergenlik ya da yetişkinlikte başlayan tipler de mevcuttur. SMA, zeka gelişimini etkilemez ve öğrenme güçlüğüne neden olmaz.
SMA hastalığı neden olur?
Spinal kas atrofisi (SMA), genetik geçişli bir hastalıktır. SMA'nın en yaygın tipi, 5. kromozomda yer alan survival motor neuron 1 (SMN1) genindeki mutasyonlardan kaynaklanır. Bu mutasyonlar, SMN proteininin üretiminin azalmasına neden olur. SMN proteini, kasların sinir uyarılarını alabilmesi ve normal motor fonksiyonların sürdürülebilmesi için gereklidir.
SMA’nın temel nedeni, vücutta SMN adı verilen motor nöron proteininin eksikliğidir. Bu eksiklik SMN1 ve SMN2 genleri ile ilişkilidir. SMN1 geninde meydana gelen bir bozukluk ya da mutasyon, spinal müsküler atrofiye neden olur. Bazı hastalarda SMN1 geni hiç bulunmaz. Bu durumda SMN1 genine çok benzeyen SMN2 geni devreye girer. Bu iki gen de SMN proteini üretir; ancak işlevsel proteinlerin çoğu SMN1 geni tarafından sentezlenir.
SMN1 geninin yokluğunda, yalnızca SMN2 geninden gelen az miktardaki protein yeterli olmaz. SMN proteininin eksikliği, doğrudan motor nöronları; dolaylı olarak iskelet ve kas sistemini etkiler. Bu durum, sinir hücrelerinin kaslara sinyal iletmesini engeller ve beyinle kaslar arasındaki iletişim kopar. Sonuç olarak, kas aktivitelerinde zayıflama ve yavaşlama görülür. Normalde SMN1 geninin iki, SMN2 geninin bir veya iki kopyası bulunur. Bazı durumlarda SMN2 geninin sekize kadar kopyası olabilir. Bu kopyaların fazla olması, protein üretimini artırarak semptomların hafif seyretmesine katkıda bulunabilir.
SMA tanısı nasıl konur?
SMA tanısı için fizik muayene yapılır ve hastaların tıbbi geçmişi incelenir. Belirtilerin başka kas hastalıklarından kaynaklanıp kaynaklanmadığı ayırt edilmelidir. Kesin tanı, kan testi ve genetik analizle konur. Hastaların %90-95’inde SMN1 geninde mutasyon ya da eksiklik saptanır. Gerekli durumlarda, elektromiyografi (EMG) ile kasların elektriksel aktivitesi de değerlendirilir.
SMA hastalığının tedavisi nasıl olur?
SMA’nın kesin bir tedavisi yoktur. Ancak semptomların yönetilmesi ve komplikasyonların önlenmesi mümkündür. Tedavinin temel amacı, SMN protein düzeyini artırmaktır. Bunun için SMN2 geninin etkinliği artırılabilir ya da doğrudan SMN1 geninin işlevi yeniden kazandırılmaya çalışılır. Bu süreç “SMN geliştirme tedavisi” olarak adlandırılır. Aynı zamanda, vücudun diğer sistemlerini destekleyen ek tedavi yöntemleri de kullanılır. Bu nedenle, hastalara hem SMN düzeyini artıran hem de iskelet, kas ve sinir sistemini destekleyen ilaçlar birlikte verilebilir. Bazı durumlarda bu tedaviler sıralı şekilde uygulanabilir: Önce bir tedavi başlanır, ardından diğerine geçilir.
Uygulanan tedaviler, hastalığın semptomlarını hafifletmeyi, komplikasyonları önlemeyi ve yaşam kalitesini artırmayı hedefler. Kullanılan yöntemler şunlardır:
- Duruş bozukluklarını önlemek ve kas zayıflığını yavaşlatmak için fizik tedavi
- Günlük yaşam aktivitelerine destek için mesleki terapi
- Koltuk değneği, yürüteç, tekerlekli sandalye gibi yardımcı cihazlar
- Konuşma ve yutma güçlüğü için terapi
- Yutmanın çok zorlaştığı durumlarda beslenme tüpü uygulaması
- Solunum problemleri için destekleyici ventilasyon
Kimler SMA açısından risk altındadır?
SMA, kistik fibrozdan sonra çocukluk çağının en yaygın kalıtsal hastalıklarından biridir. Yaklaşık her 50 kişiden biri, SMA taşıyıcısıdır. İnsanların çoğunda SMN1 geninin iki işlevsel kopyası bulunur. Bu kopyalardan biri bozuk olan bireyler “taşıyıcı” olarak adlandırılır ve genellikle herhangi bir belirti göstermezler. Ancak iki taşıyıcı ebeveynin çocuğu SMA hastası olabilir.
SMA, otozomal resesif bir hastalıktır. Yani, bir çocuğun SMA’lı olabilmesi için, SMN1 geninin hem anneden hem babadan bozuk kopyalarını alması gerekir. Eğer yalnızca bir ebeveyn taşıyıcı ise, çocuk SMA hastası olmaz; ancak taşıyıcı olma olasılığı %50’dir.
Nadir görülen bazı vakalarda, yumurta ya da sperm oluşumu sırasında SMN1 geninde kendiliğinden mutasyonlar meydana gelebilir. Bu durumda yalnızca bir ebeveyn taşıyıcıdır. Ayrıca bazı taşıyıcılarda, mevcut genetik testlerin saptayamadığı mutasyonlar olabilir; bu da hastalığın yalnızca tek bir taşıyıcıdan geçtiği izlenimini yaratabilir.
SMA çeşitleri nelerdir?
SMA hastalığının dört tipi vardır. Sınıflandırma, hastaların hareket kabiliyetine ve hastalığın ilk görüldüğü yaşa göre yapılır. Hastalığın ortaya çıkma yaşı, belirtilerin şiddetini de etkiler. Erken yaşta başlayan SMA genellikle daha ağır seyrederken, ileri yaşta başlayanlar daha hafif geçebilir.
Tip 1:
En yaygın ve en ağır seyreden tiptir. Genellikle doğumdan sonraki 6 aydan önce teşhis konur. İlk belirtiler sıklıkla doğumdan sonra 3. ayda görülür. Werdnig-Hoffmann hastalığı olarak da bilinir. Belirtiler arasında; kas dokusu azalması (hipotoni), hareket kısıtlılığı, reflekslerde zayıflama, yutma ve beslenme güçlüğü, nefes darlığı, sık solunum yolu enfeksiyonları ve baş kontrolünün olmaması yer alır. Skolyoz gibi iskelet bozuklukları da sık görülür. Gebeliğin son döneminde bebeğin hareketlerinde yavaşlama ile fark edilen ve doğumda solunum sıkıntısı ile belirti veren durumlar Tip 0 olarak adlandırılır. Tedavi edilmediği takdirde, bebekler ilk yıllarında hayatlarını kaybedebilir.
Tip 2:
Dubowitz hastalığı olarak da adlandırılır. Genellikle 6-18 ay arasında teşhis edilir. Bazı durumlarda semptomlar daha erken ortaya çıkabilir. Hastalar oturabilir ancak yürümekte ve ayakta durmakta zorlanırlar. Uyku sırasında solunum güçlüğü (hipoventilasyon) yaygındır. Tedavi edilmeyen hastalar, zaman içinde oturma yetisini de kaybedebilir. Tedaviyle motor beceriler gelişebilir ve yaşam süresi uzayabilir.
Tip 3:
Kugelberg-Welander hastalığı olarak bilinir. Genellikle 18 aydan sonra teşhis edilir. İlk dönemde hastalar desteksiz yürüyebilir, ayakta durabilir. Zamanla koşma, merdiven çıkma gibi hareketlerde zorlanma yaşanır. Bacak kaslarında zayıflık, ellerde titreme, skolyoz ve eklem hareketliliğinde azalma görülebilir. Solunum yolu enfeksiyonlarına yatkınlık artar. Uygun tedavi ile yaşam süresi genellikle normaldir.
Tip 4:
En nadir ve yavaş seyreden tiptir. Genellikle 21 yaş sonrası, yetişkinlikte ortaya çıkar. Hafif-orta şiddette kas zayıflığı, yürümede zorlanma, solunum güçlüğü ve skolyoz gibi belirtiler görülür. Bu tipte yeti kaybı nadir olarak gelişir.
